Via het crowdsourcingsplatform VeleHanden hebben meer dan 1.600 vrijwilligers meegewerkt aan het digitaal ontsluiten van de passagierslijsten van de Holland-Amerika Lijn (HAL). Dankzij hun enthousiaste en voortvarende inzet is dit gezamenlijke project van het Stadsarchief Rotterdam en WieWasWie bijna afgerond. Met dank aan al onze vrijwilligers zijn de persoonsgegevens van de tweede reeks passagierslijsten nu ingevoerd en gecontroleerd. De reeks 1900-1920 stond al online, binnenkort kan er ook gezocht worden naar passagiers die tussen 1921 en 1945 de oversteek maakten van en naar Amerika. Houd onze website in de gaten!
Afb. header. De gebouwen van de Holland-Amerika Lijn aan de Wilhelminakade in Rotterdam met de Nieuw Amsterdam (II), Statendam (III) en Volendam (I), mei 1938. Collectie Stadsarchief Rotterdam.
Landverhuizers en toeristen
De geschiedenis van de HAL begint in 1871 in Rotterdam. Hier richtten Antoine Plate en Otto Reuchlin een rederij op met als doel een lijndienst te onderhouden tussen Rotterdam en New York. In de volksmond werd de rederij al snel de Holland-Amerika Lijn genoemd en in 1896 nam de directie deze naam officieel over. Sindsdien staat de rederij bekend als de NV Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij Holland-Amerika Lijn (NASM), kortweg de HAL.
Voor de HAL vormden de landverhuizers een zeer belangrijke groep passagiers. Tussen 1880 en 1920 verlieten miljoenen Europeanen, voornamelijk uit Oost-Europa, het continent om hun hun heil in Amerika te zoeken. Zij zijn met naam en vertrekplaats terug te vinden in de passagierslijsten. Zo maakten de uit Polen afkomstige Teofil Markowsky en Mary Sinkewicz samen met de Russische Katarine Palimene op 30 april 1904 de overtocht.
Beroemde passagiers
Naast de miljoenen landverhuizers vervoerde de HAL uiteraard ook vele toeristen. Tussen de eersteklaspassagiers duikt geregeld de naam op van Joseph Willem Mengelberg, de gevierde chef-dirigent van het Concertgebouworkest. Van januari 1921 tot 1930 was Mengelberg voor steeds een half seizoen als gastdirigent aan de Philharmonic Society van New York verbonden. In deze periode was hij in Nederland uitgegroeid tot een idool. Alles wat de kunstenaar deed was nieuws: zijn triomfen in het buitenland, een jubileum en zelfs een griepje. Ook van elke reis naar Amerika werd in de Nederlandse dagbladen verslag gedaan.
Afb. 1. De terugkeer te Rotterdam na een tournee in Amerika van dirigent Willem Mengelberg (met bontmuts), 26 januari 1926.
Collectie Stadsarchief Amsterdam.
Een vast reisgezelschap
Om meer over Mengelbergs reizen te weten te komen, is het belangrijk altijd de originele passagierslijst te bekijken. Zo ontdek je dat Mengelberg slechts een enkele keer vergezeld werd door zijn vrouw Tilly Mengelberg-Wubbe, maar dat hij altijd in het gezelschap van mejuffrouw Günther en Salomon Bottenheim reisde. Sam Bottenheim was zijn persoonlijke secretaris en impresario. Marianne Günther trad op als zijn particuliere ziekenverzorgster en fysiotherapeute. Bij de reis die op 18 september 1928 aanving staat bij alle drie ‘special rate’ genoteerd: wellicht omdat ze gedrieën minstens twee keer per jaar de oversteek maakten?
Afb. 2. Halsdoek, uitgegeven als souvenir aan eerste klasse passagiers van de Holland-Amerika Lijn met een afbeelding van de Rotterdam (IV), ca. 1920. Collectie Museum Rotterdam.
Verder lezen:
Willem Mengelberg en het Concertgebouworkest: Willem Mengelberg. Chef-dirigent 1895-1945.
Voor meer informatie over de passagierslijsten: Stadsarchief Rotterdam - Passagierslijsten.
